Polacy w Nowej Zelandii – kwerenda, digitalizacja i udostępnianie prywatnych archiwów

Na przełomie października i listopada 2024 r. wolontariusze ze Stowarzyszenia Edukacji Kulturalnej Widok i historycy z Muzeum Pamięci Sybiru odwiedzili Nową Zelandię. Efektem wyjazdu jest ponad 700 reprodukcji zdjęć z archiwów tamtejszej Polonii – w większości nie funkcjonujących dotychczas w publicznym obiegu.

Wizyta zbiegła się z obchodami 80. rocznicy przyjęcia przez Nową Zelandię 733 polskich dzieci z sowieckich łagrów, przeważnie sierot. Od nazwy miejscowości, gdzie w latach 40. XX wieku zorganizowano im obóz-miasteczko nazywa się je „dziećmi z Pahiatua”. Ich historia to jedna z najbardziej optymistycznych kart opowiadających o tułaczce Polaków podczas II wojny światowej.

Wiele zebranych zdjęć dotyczy właśnie „dzieci z Pahiatua” – ich pobytu w Iranie, potem życia w obozie w Nowej Zelandii i usamodzielniania się w nowej ojczyźnie. Opowiadają o tym m.in. albumy Ireny Lowe, której mama Eugenia Piotuch (po mężu Smolnicka) była jednym z ocalonych dzieci. Znaleźliśmy w nich nieznane do tej pory zdjęcia m.in. z Isfahanu z 1943 roku. Sensacyjnym wręcz znaleziskiem jest album jej ojca Adolfa Smolnickiego, żołnierza II Korpusu Polskiego.

Jedną z cenniejszych kolekcji udostępniła nam Nina Tomaszyk z Auckland, wnuczka Krystyny Skwarko, deportowanej wraz z rodziną z Sokółki koło Białegostoku. Krystyna była przedwojenną nauczycielką, która po zawarciu układu Sikorski-Majski organizowała opiekę nad polskimi sierotami, najpierw w Iranie (była dyrektorką polskiej szkoły w Isfahanie), a od jesieni 1944 r. w Pahiatua w Nowej Zelandii. Z albumów Niny Tomaszyk (przywiozła ich całą walizkę) zarejestrowaliśmy niezwykle cenne zdjęcia polskich dzieci z Isfahanu i obozu w Pahiatua.

Polski azyl w Pahiatua, miasteczku nazywanym „Little Poland” pokazują też zdjęcia zdigitalizowane u Zbigniewa Popławskiego, który mimo trudnego, wojennego dzieciństwa został cenionym w Nowej Zelandii chirurgiem. Kiedy spotykaliśmy się z nim w Wellington, by porozmawiać i zreprodukować archiwalne zdjęcia z rodzinnego albumu niewiele mówił o swojej karierze. Oglądając fotografie najdłużej zatrzymywał się przy portretach cioci Jadwigi Michalik, którą całe życie nazywał mamusią i jej syna – Wojtka, towarzysza zabaw i przyjaciela. W 1940 roku został razem z nimi wywieziony do Kazachstanu, a cztery lata później trafili Nowej Zelandii. Tu zaczęli nowe życie. Po wojnie Zbyszek odnalazł mamę w Polsce. Ale zanim zarobił pieniądze na podróż zmarła.

Szczególnym zbiorem jest archiwum Domu Polskiego w Wellington. Został on powołany do życia w 1950 r., a w 1965 przeniósł się do obecnej siedziby, którą wyremontowano dzięki ofiarności i pomocy Polonii. Niestety w wyniku trzęsień ziemi i postępującego niszczenia budynku Stowarzyszenie Polaków w Nowej Zelandii zaczęło rozważać jego sprzedaż. Zdigitalizowane tam zdjęcia, udostępnione nam przez prezeskę Stowarzyszenia Elżbietę Rombel, dotyczą głównie życia Polonii w Wellington, np.: występów zespołów tanecznych przy nim działających, pracy polskiej szkoły, obchodów świąt i rocznic, spotkań towarzyskich, wizyt osobistości i artystów z Polski.

Fotografie zarejestrowane u Janiny Goff, córki Salomei Zawadki (z domu Szymczycha) przedstawiają jej mamę dorastającą w Nowej Zelandii, przede wszystkim w okresie nauki, w bursie w nadmorskim Lyall Bay, gdzie mieszkała razem z innymi dziewczętami po rozwiązaniu obozu w Pahiatua. Mama Salomea wspominała te czasy jako najpiękniejsze swoje lata. Stylowy drewniany budek dawnej bursy jest dziś własnością słynnego reżysera Petera Jacksona.

Wizyta w Nowej Zelandii odbyła się w ramach projektu Polacy w Nowej Zelandii – kwerenda, digitalizacja i udostępnianie prywatnych archiwów. Działania wykonane zostały w ramach wolontariatu. Zarejestrowane materiały trafią też do zasobów Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku, które było partnerem projektu.

Wolontariusze biorący udział w projekcie: Urszula Dąbrowska (koordynatorka, dziennikarz), Grzegorz Dąbrowski (fotograf, archiwista), prof. Wojciech Sleszyński (historyk), dr Rafał Siderski (fotograf, ekspert ds. digitalizacji), dr Tomasz Danilecki (historyk, publicysta)

Filmy:

Zbigniew Poplawski

Janina Goff

Elizabeth Rombel

Dofinansowano ze środków Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”.